Bazen iyi bir tasarımı öldürme yollarından biri önyargı olabilir diyebiliriz. Bazen bir tasarımı çok seversin ve ona çok bağlanırsın; tasarımın farklı sebeplerden kabul görmediğinde onunla vedalaşmakta zorlanırsın. İşte bu gibi durumlarda bir ekip arkadaşın karşına geçer ve artık pes et der. Ya durum farklıysa ve tasarımımızı, insanlar istedi diye bir şekilde baskı hissedip kurban etmiş olabiliriz. Yani kısaca bilişsel önyargı, insan beyninin; bilgileri işlerken ve yorumlarken karşılaştığı sistematik düşünme hatasıdır. Bunu beynimizin bir hatası gibi düşünebiliriz; hızlı yargılarla kararlarımızı olumlu ya da olumsuz yönde etkilerler. Bilişsel önyargı kavramı ilk olarak Daniel Kahneman ve Amos Tversky tarafından 1972’de tanıtıldı. Geçen süreçte sosyal bilimciler, araştırmacılar hatta ekonomistler bir çok farklı önyargılar keşfettiler. Bugün hafıza, siyaset, toplum, öğrenme, para ve inanç kategorilerinde 50 civarında bilişsel önyargı olduğu biliniyor.
- Bu önyargılardan bazıları hafızayla ilişkilendirilir. Olayı hatırlama şekliniz birkaç nedenden dolayı önyargı yaratabilir ve bu da hatalı düşünmeye ve kötü karar vermeye sebep olabilir.
- Bazı bilişsel önyargılar da dikkat sorunları ile ilişkilendirilir. Dikkat sınırlı bir yetenek olduğu için, insan beyni çevresindeki dünyada neyin dikkat etmesi gerektiği konusunda seçici davranmalıdır.
Bilişsel Önyargı ve Mantıksal Hata
Bazen bilişsel önyargılar, mantıksal hatalarla karıştırılabilir, ancak farklı konulardır. Mantıksal bir hata, doğru ve geçerli bir argüman olmadan karar vermekten kaynaklanır. Bilişsel önyargı; genellikle bellek, atıf, dikkat ve diğer zihinsel hatalarla ilgili problemlerden oluşan düşünce işleme hatalarından kaynaklanmaktadır.
Bilişsel Önyargının İşaretleri
- Yalnızca fikirlerinizi doğrulayan haberleri göz önünde bulundurmak
- İşler çığrından çıktığında dış faktörleri suçlamak
- Diğerlerinin başarısını şansla ilişkilendirmek, kendi başarılarınız için ise kişisel özelliklerinizi öne çıkarmak
- Çevrenizdekilerin inançlarınızı veya fikirlerinizi paylaştığını varsaymak
- Bir konu hakkında yeterli bilgi edinmeden, konu hakkında eksiksiz bilgiye sahip olduğunuzu düşünmek
Bilişsel Önyargı Çeşitleri
Sabitleme önyargısı: Öğrendiğiniz ilk bilgi parçacığına çok fazla güvenme eğilimidir. Bir arabanın ortalama fiyatının bildiğinizi varsayalım, bunun altındaki herhangi bir fiyatın iyi olduğunu, daha iyi fırsatlar aramaya gerek olmadığını düşünürsünüz. Bu önyargı türünü, ilk bilgiyi dikkate alarak düşünmelerini sağlayıp başkalarının beklentilerini tanımlamak için kullanabilirsiniz.
Dikkat önyargısı: Bazı şeylere odaklanıp diğerlerini etkenleri görmezden gelme eğilimidir. Alacağınız otomobile karar verirken, iç ve dış mekanın görünümüne dikkat ederken, sağlamlık bilgilerine ve yakıt harcamasını göz ardı edebilirsiniz.
Aktör-gözlemci önyargısı: Diğer insanların davranışları için içsel nedenleri sebep gösterirken kendi eylemlerinizi dış nedenlere atfetme meyillidir. Yüksek kolesterol seviyesi olan biri genetikle ilişkilendirirken, diğerlerininkinin egzersiz eksikliği ve kötü beslenmeye bağlamaktır.
Dunning-Kruger etkisi: Kendilerinin daha akıllı ve daha yetenekli olduklarına inanan insanların sahip olduğu önyargıdır.
Sezgilere güvenmek: Aklınıza gelen ilk bilgilere daha fazla değer vermektir. Bu bilgilere daha fazla güvenliymiş gibi gelir ve gelecekte karşılaşacağınız şeylerin olma olasılığını abartma eğilimine girersiniz.
İşlevsel sabitlik: Nesnelerin yalnızca belirli noktada kullanılabilir olarak görme eğilimidir. Çekiciniz yoksa, duvara çivi çakmak için pensenin veya başka bir şeyin de kullanılabileceğini asla düşünmemektir. Bu önyargı ile kişisel bir asistanın liderlik becerilerine sahip olduğunu görememek gibi kişilerin işlevlerini de göz ardı edilir.
Onay önyargısı: Mevcut düşüncelerinize uyan bilgileri doğru kabul etmek ve uymayan kanıtları göz ardı etmektir.
Yanlış fikir birliği etkisi: Diğer insanların sizinle aynı fikirde olmayı abartma eğilimidir.
Halo etkisi: Kişiler hakkındaki genel izleniminiz, onun karakteri hakkında ne düşündüğünüzü etkiler. Bu önyargı daha çok fiziksel çekicilik için geçerlidir.
Yanlış bilgi etkisi : Olay sonrası edinilen bilginin adından orijinal olayın verilerine müdahale etme eğilimidir. Dışardan alınan bilgi hakkında duyduklarınızdan hafızanızın etkilenmesi doğal bir durumdur. Bu önyargının bilinmesi, görgü tanıklarının verdiği bilgilerde güvensizliğe yol açmaktadır.
İyimserlik önyargısı : Talihsizlik yaşama ihtimalinizin daha düşük olduğuna ve başarılı olma ihtimalinin daha yüksek olduğuna inanmanıza neden olan önyargıdır.
Bilişsel Önyargının Nedenleri
Bir karar verirken mümkün olan tüm seçenekleri düşünmeniz gerekseydi, en basit kararda bile çok zaman kaybederdiniz. Çevresel faktörlerin karmaşıklığı ve bilginin çokluğu nedeniyle, bazen hızlı kararlar vermemiz gerekebilir, bu gibi durumlarda bazı zihinsel kısayollara güvenmek gerekir. Bilişsel önyargıların nedenleri farklılık gösterebilir, ancak güdüsel olarak bilinen bu zihinsel kısayollar, önemli bir rol oynar. Çoğunlukla şaşırtıcı derecede doğru olsalar da, ilk etapta hatalara da yol açabilir. Bu önyargılara sebep olabilecek diğer faktörler:
- Duygusal durumlar
- Kişisel motivasyonlar
- Zihnin veri işleme sınırları
- Sosyal sebeplerden oluşan baskılar
Bilişsel Önyargının Etkisi
Bilişsel önyargılar, çarpık düşüncelere neden olabilir. Örneğin komplo teorilerinin inançları genellikle önyargılardan etkilenir. Fakat bilişsel önyargıların hepsi için kötü denilemez. Psikologlar, bu önyargıların büyük bir kısmının uyarlanabilir bir amaca hizmet ettiğini düşünüyor: Kararlara hızlıca tepki vermemizi sağlıyorlar. Tehdit edici bir durumla karşılaştığımızda bu hayati bir çözüme sebep olabilir.
